Υπό το πρίσμα της ραγδαίας εξάπλωσης παγκοσμίως του κορωνοϊού (COVID-19) επηρεάζεται όχι μόνο η δημόσια υγεία αλλά και η κοινωνική και οικονομική ζωή, με αξιοσημείωτες συνέπειες. Η κανονικότητα των συναλλαγών διαταράσσεται και η ομαλή εξέλιξη σε πολλές εκφάνσεις της οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας ανατρέπεται.
Βασική Διάκριση Εννοιών (Διαχωρισμός τυχηρών και ανωτέρας βίας )
Ο όρος τυχηρά (γεγονότα) χρησιμοποιείται για όλα τα περιστατικά που δεν οφείλονται σε πταίσμα (δόλο ή αμέλεια) του ζημιώσαντος. Πρόκειται, δηλαδή, για τα περιστατικά εκείνα που, σύμφωνα με την αρχή της υπαιτιότητας, δε δημιουργούν ευθύνη για το πρόσωπο αυτό. Τα τυχηρά (υπό ευρεία έννοια) υποδιακρίνονται στα τυχηρά υπό στενή έννοια (ή απλά, συνήθη τυχηρά) και στα γεγονότα ανωτέρας βίας. Όποιο τυχηρό δεν εμπίπτει στην έννοια της ανωτέρας βίας, είναι τυχηρό υπό στενή έννοια.
Ανωτέρα βία θεωρείται κάθε τυχηρόν γεγονός, στην συγκεκριμένη περίπτωση απρόβλεπτο, το οποίο ήταν αδύνατον να αποτραπεί ακόμη και με μέτρα άκρας επιμελείας και συνέσεως. Το βασικό χαρακτηριστικό στην “ανωτέρα βία” είναι πως ο άνθρωπος, στη συνήθη πορεία των πραγμάτων, δεν μπορεί να προβλέψει τέτοιο γεγονός, σε αντίθεση με το τυχηρό εν στενή εννοία που μπορεί να το προβλέψει. Τυπικές περιπτώσεις ανωτέρας βίας είναι ο πόλεμος, το πραξικόπημα, οι απρόβλεπτες κυβερνητικές απαγορεύσεις, η ξαφνική βαριά ασθένεια (σε κάποιες περιπτώσεις), οι επιδημίες καθώς και τα “ακραία καιρικά φαινόμενα”.
Ο κορωνοϊός ως λόγος ανωτέρας βίας (force majeure) και η σημασία του στις συμβάσεις
Βασική κατοχυρωμένη αρχή του δικαίου μας αποτελεί η ελευθερία των συμβάσεων. Ως εκ τούτου σε μία σύμβαση μπορεί να έχει τεθεί πρόβλεψη για γεγονότα ανωτέρας βίας ή όχι.
Ένα πλήθος συμβάσεων λόγω των κρατικών μέτρων για την αποτροπή εξάπλωσης του κορωνοϊού δεν μπορούν να εκτελεστούν στο χρονοδιάγραμμα που είχε τεθεί ή και καθόλου. Στις συμβάσεις αυτές περιλαμβάνονται κατασκευαστικά συμβόλαια, συμφωνίες ξενοδοχειακών επιχειρήσεων με τουριστικούς πράκτορες, εμπορικές συμβάσεις, συμφωνίες πώλησης υπό κατασκευή ακινήτων και άλλες. Σε κάθε περίπτωση το κατά πόσο μπορεί η εξάπλωση του συγκεκριμένου ιού να θεωρηθεί ως λόγος ανωτέρας βίας που εμποδίζει την εκπλήρωση των συμβατικών υποχρεώσεων αποτελεί αντικείμενο ερμηνείας και θα εξεταστεί ad hoc.
Αναφορικά με τη δυνατότητα αναγνώρισης της ύπαρξης ανωτέρας βίας, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην απόφασή του στην υπόθεση C-314/06, παραπέμποντας στην Οδηγία 92/12/ΕΟΚ, έκρινε ότι η έννοια της ανωτέρας βίας δεν περιορίζεται στην απόλυτη αδυναμία, αλλά καλύπτει και ξένες προς τον ενδιαφερόμενο περιστάσεις, μη φυσιολογικές και απρόβλεπτες, οι συνέπειες των οποίων δεν θα μπορούσαν να αποφευχθούν ακόμα και με την επίδειξη της δέουσας επιμέλειας. Από αυτό προκύπτει ότι η έννοια της ανωτέρας βίας εμπεριέχει ένα αντικειμενικό στοιχείο, το οποίο σχετίζεται με μη φυσιολογικές και ξένες προς τον ενδιαφερόμενο περιστάσεις και ένα υποκειμενικό στοιχείο, το οποίο συνδέεται με την υποχρέωση του ενδιαφερόμενου να προφυλαχθεί από τις συνέπειες του μη φυσιολογικού γεγονότος, λαμβάνοντας τα κατάλληλα μέτρα χωρίς να υποβληθεί σε υπερβολικές θυσίες. Περαιτέρω, στην περίπτωση κατά την οποία ένα γεγονός συνιστά ανωτέρα βία, τα αποτελέσματά της δεν μπορούν να διαρκέσουν παρά μόνο κατά τη διάρκεια ορισμένης περιόδου.
Τί συμβαίνει όταν σε μια σύμβαση δεν προβλέπεται η ρήτρα ανωτέρας βίας;
Όταν σε μία σύμβαση δεν προβλέπεται η ρήτρα ανωτέρας βίας και υπάρχει αδυναμία εκπλήρωσης, τότε εφαρμόζονται οι γενικές διατάξεις. Κατά το άρθρο 336 Α.Κ. ο οφειλέτης απαλλάσσεται από κάθε υποχρέωση εξαιτίας αδυναμίας να εκπληρώσει την παροχή, αν αποδείξει ότι η αδυναμία οφείλεται σε γεγονός για το οποίο δεν έχει ευθύνη. Οφείλει όμως αμέσως, μόλις μάθει την αδυναμία για εκπλήρωση, να ειδοποιήσει το δανειστή. Καίτοι, η παρούσα διάταξη εμπεριέχει τις περιπτώσεις τυχηρών και ανωτέρας βίας, εντούτοις έχει κριθεί ότι για να εφαρμοστεί θα πρέπει η αδυναμία να είναι οριστική και μη άρσιμη (ΑΠ 369/73, ΑΠ377/80). Η αδυναμία εκπλήρωσης θα πρέπει να οφείλεται σε γεγονός για το οποίο δεν ευθύνεται ο οφειλέτης, το δε βάρος επίκλησης και απόδειξης της έλλειψης υπαιτιότητας φέρει ο οφειλέτης.
Πότε όμως έχει ευθύνη ένα συμβαλλόμενο μέρος; Κατά το άρθρο 330 Α.Κ., ο οφειλέτης ενέχεται, αν δεν ορίστηκε κάτι άλλο, για κάθε αθέτηση της υποχρέωσής του από δόλο ή αμέλεια, δική του ή των νόμιμων αντιπροσώπων του. Αμέλεια υπάρχει όταν δεν καταβάλλεται η επιμέλεια που απαιτείται στις συναλλαγές. Επομένως, σε περίπτωση που ένας οφειλέτης είναι ήδη εκπρόθεσμος στην εκπλήρωση της παροχής του και πριν την εμφάνιση γεγονότος ανωτέρας βίας δεν μπορεί να εφαρμοστεί η ως άνω διάταξη.
Σημειωτέον ότι δεν τυγχάνει εφαρμογής εν προκειμένω το άρθρο 388 Α.Κ. περί απρόοπτης μεταβολής συνθηκών καθώς κάνει λόγο για μεταβολή συνθηκών επί των οποίων τα μέρη στήριξαν τη σύναψη της σύμβασης.
Ποια στοιχεία εξετάζονται σε μία σύμβαση αν προβλέπεται η ρήτρα ανωτέρας βίας
Όταν υπάρχει σχετική ρήτρα ανωτέρας βίας σε μία σύμβαση εξετάζουμε τα εξής:
- αν υπάρχει διατύπωση τύπου ανωτέρας βίας
- αν υπάρχει ειδική πρόβλεψη σχετικά με πανδημίες, επιδημίες ή ασθένειες
- αν υπάρχει ειδική πρόβλεψη /διατύπωση σχετικά με τις επιπτώσεις κυβερνητικών αποφάσεων στην συγκεκριμένη σύμβαση
- αν υπάρχει γενική διατύπωση τύπου ανωτέρας βίας σχετικά με γεγονότα πέραν του εύλογου ελέγχου των μερών
- αν υπάρχει διατύπωση που να υποδηλώνει την ύπαρξη δικαιώματος καταγγελίας/ λύσης/ υπαναχώρησης που συνδέεται με γεγονός ανωτέρας βίας
- ποια η διαδικασία για την επίκληση των συμβατικών προβλέψεων περί ανωτέρας βίας
- σε ποιο βαθμό εφαρμόζονται οι γενικές διατάξεις ανωτέρας βίας
- είναι συμβατή η συμβατική πρόβλεψη ανωτέρας βίας με τις γενικές διατάξεις του ΑΚ και σε ποιο βαθμό
- ποια είναι τα δικαιώματα με την επίκληση του ΑΚ
- ποια η διαδικασία για την άσκηση των δικαιωμάτων σε γεγονός ανωτέρας βίας
Πως επηρεάζει η εμφάνιση του Covid-19 την εξέλιξη των συμβάσεων
Στο πλαίσιο των μέτρων για την αποτροπή εξάπλωσης του κορωνοϊού έχουν παρθεί κρατικές αποφάσεις καθώς και αποφάσεις ιδιωτικών εταιρειών που περιλαμβάνουν απαγορεύσεις και περιορισμούς (πχ. απαγόρευση κυκλοφορίας, ακύρωση πτήσεων, κλείσιμο εμπορικών καταστημάτων κλπ.). Οι συνέπειες τέτοιων μέτρων επηρεάζουν είτε άμεσα είτε έμμεσα την εφαρμογή εμπορικών συμφωνιών.
Δεδομένου ότι έχει παρέλθει ήδη εύλογο διάστημα από όταν ο κορωνοϊός έκανε την εμφάνισή του, τα συμβαλλόμενα μέρη είναι πλέον σε θέση να προβλέψουν τις διαφαινόμενες συνέπειες και να συμπεριλάβουν στη συμφωνία ειδικότερους όρους με βάση τα μέχρι την υπογραφή γνωστά δεδομένα σχετικά με τον ιό, ώστε να μπορούν να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις.
Σε κάθε περίπτωση η πρόβλεψη και η λεπτομερής διατύπωση της ρήτρας ανωτέρας βίας στις συμβάσεις θα ωφελήσει στην καλή εκτέλεση των συμφωνιών. Επιπλέον, η επανεξέταση και εξειδίκευση ασαφών ρητρών ανωτέρας βίας σε υφιστάμενες συμβάσεις θα ήταν μια ενδεδειγμένη κίνηση, καθώς η εξάπλωση του κορωνοϊού είναι σε πλήρη εξέλιξη και οι οικονομικές και κοινωνικές του συνέπειες είναι άγνωστες.